ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (ΜΕΡΟΣ 1ο)

 ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ               

Του Κώστα Χρηστάκη

- Ο Γιάννης, ένα αγόρι 9 ετών, την ώρα του μαθήματος σηκώνεται συνέχεια από τη θέση του χωρίς άδεια, μιλάει στα άλλα παιδιά και δημιουργεί πρόβλημα στην τάξη. Στο διάλειμμα δέρνει τα άλλα παιδιά. Στο σπίτι αυθαδιάζει, αντιμιλά στους γονείς του και αρνείται να κάνει τις σχολικές του εργασίες. Η συμπεριφορά του Γιάννη είναι παρατηρήσιμη, μπορεί να περιγραφεί. Δεν είναι σύμφωνη με τα κοινωνικά αυτονόητα, που θέλουν τον Γιάννη να είναι ήσυχος στην τάξη, να ζητά άδεια για να σηκωθεί από τη θέση του, να παίζει στα διαλείμματα με τα άλλα παιδιά χωρίς να τα δέρνει, και να σέβεται τους γονείς του. 

- Η Μαρία, ένα κορίτσι 13 ετών, όταν είναι στο σχολείο παρακολουθεί με προσοχή το μάθημα, ζητά άδεια για να σηκωθεί από τη θέση της, μιλάει με ευγένεια σε όλους, παίζει στα διαλείμματα με τα άλλα παιδιά τηρώντας τους κανόνες των παιγνιδιών. Όταν επιστρέφει στο σπίτι, πλένεται, τρώει το φαγητό της και αφού ξεκουραστεί λίγο, κάνει πρόθυμα τις σχολικές της εργασίες. Στους γονείς της μιλάει πάντα με ευγένεια και σεβασμό. Η συμπεριφορά της Μαρίας είναι παρατηρήσιμη και μπορεί να περιγραφεί. Είναι σύμφωνη με τα κοινωνικά αυτονόητα. Τη συμπεριφορά της Μαρίας θα ήθελαν όλοι οι γονείς να ακολουθούν τα παιδιά τους. 

1. Εισαγωγή 

Τα προβλήματα συμπεριφοράς υπήρχαν, υπάρχουν και θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν όσο θα υπάρχει και ο άνθρωπος με τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες και ανάγκες του. Το είδος των προβλημάτων και ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνονται διαφέρουν από εποχή σε εποχή και από ηλικία σε ηλικία.

Όπως είναι γνωστό, η εποχή μας χαρακτηρίζεται ως εποχή της πληροφορίας και της γνώσης. Ταυτόχρονα όμως είναι και εποχή της καταπίεσης και του άγχους.

Η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας συνέβαλε στην αύξηση των πόρων του σύγχρονου ανθρώπου και παράλληλα στην αύξηση των αναγκών του ίδιου και της ζωής. Το φαινόμενο αυτό, σε συνδυασμό με τη διαφήμιση και την προπαγάνδα, οδήγησε τον άνθρωπο στον καταναλωτισμό και αυτός με τη σειρά του σε μια πορεία επίπονης και διαρκούς προσπάθειας και ανταγωνισμού, σε προσωπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Συνέπεια του φαινομένου αυτού είναι η δημιουργία κλίματος ανησυχίας, ανασφάλειας, κόπωσης, άγχους και αποπροσανατολισμού από τις πάγιες αξίες της ζωής. Μερικές από τις πιο σημαντικές αρνητικές συνέπειες των εξελίξεων αυτών είναι η έλλειψη ελεύθερου χρόνου, για όλες τις ηλικίες, η κόπωση, η απογοήτευση, η αποστασιοποίηση του ανθρώπου από τον άνθρωπο και η προσφυγή, των νέων κυρίως, στις εύκολες λύσεις, όπως είναι τα ναρκωτικά, το αλκοόλ, η ανήθικη συναλλαγή κτλ. 

Τις συνέπειες των συνθηκών αυτών υφίστανται και τα παιδιά από τη μικρή ηλικία με διάφορους τρόπους: 

Η πρόγνωση για το μέλλον του 'ηθικού' -με την ευρεία έννοια του όρου- ανθρώπου και της κοινωνίας, από την άποψη αυτή, δεν μπορεί να είναι ευοίωνη. Οι εξελίξεις που σημειώνονται, με σημείο αναφοράς την παγκοσμιοποίηση, μάλλον περιπλέκουν παρά διορθώνουν τα πράγματα. Έτσι εξηγείται η αυξητική τάση που παρατηρείται σήμερα στα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών στο σχολείο και στο σπίτι, σ' ό,τι αφορά στη συχνότητα, την ποικιλία και την ένταση με την οποία εκδηλώνονται. Συνέχεια εμφανίζονται νέα προβλήματα ή διογκώνονται και γίνονται συχνότερα αυτά που υπάρχουν. Και, δυστυχώς, εφόσον η στάση του ανθρώπου απέναντι στον άνθρωπο και στη ζωή δεν αλλάζει, πρέπει να αναμένεται περαιτέρω διόγκωση και όχι μείωση των προβλημάτων (Χρηστάκης, 2001: 17).

Η διαπίστωση αυτή που δεν αμφισβητείται σήμερα από κανένα, επιβάλλει εντονότερο προβληματισμό και επαγρύπνηση του σχολείου και των γονέων, με στόχο την πρόληψη και την αντιμετώπισή των προβλημάτων στον καλύτερο δυνατό βαθμό, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Το σκεπτικό αυτό μας οδήγησε στην απόφαση να επιχειρήσουμε την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των γονέων σχετικά με τα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών, απλοποιώντας, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό, τα παρακάτω επιμέρους θέματα. 

- Τι είναι συμπεριφορά ;

- Πότε ένα παιδί έχει προβλήματα συμπεριφοράς ;

- Ποιες είναι οι συνέπειες των προβλημάτων συμπεριφοράς στην εξέλιξη των παιδιών ;

- Πώς δημιουργούνται τα προβλήματα συμπεριφοράς ; Υπάρχουν παράγοντες που τα προκαλούν ; Ποιοι είναι αυτοί ;

-Μπορούν οι γονείς να βοηθούν στην πρόληψη και την αντιμετώπιση των προβλημάτων;Τι 

μπορούν και τι πρέπει να κάνουν ; 

2. Τι είναι συμπεριφορά 

Είναι δύσκολο να δοθεί ένας ορισμός της συμπεριφοράς κοινά αποδεκτός από όλους. Ο πολύς κόσμος έχει ταυτίσει τον όρο συμπεριφορά με τον τρόπο που το παιδί συμπεριφέρεται στις κοινωνικές του σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους, μικρούς ή μεγάλους. Η έννοια αυτή είναι πολύ περιοριστική και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Με μια γενικότερη επιστημονική θεώρηση, μπορούμε να πούμε ότι:

Συμπεριφορά είναι κάθε πράξη ή αντίδραση του παιδιού, η οποία μπορεί να παρατηρηθεί και να περιγραφεί, καθώς και ο τρόπος που αυτή εκδηλώνεται, με την οποία δηλώνονται ή υπονοούνται η στάση του και οι διαθέσεις του προς τον εαυτόν του ή και το περιβάλλον του. 

Με την έννοια αυτή συμπεριφορά είναι ο τρόπος που μιλάει, ο τρόπος που τρώει, ο τρόπος που μελετά, ο τρόπος που μαθαίνει, ο τρόπος που αντιδρά στα διάφορα ερεθίσματα και τις επιδράσεις που δέχεται από τον περίγυρό του κτλ. Με τη συμπεριφορά του το παιδί εξωτερικεύει τα συναισθήματά του και δείχνει ή αφήνει να υπονοείται η στάση του και οι διαθέσεις του προς τον εαυτόν του και το περιβάλλον του, το φυσικό και το ανθρώπινο. 

Είναι λοιπόν αναμενόμενο, ότι κάθε παιδί συμπεριφέρεται με το δικό του τρόπο που,πολλές φορές είναι ανάλογος με τα ατομικά του χαρακτηριστικά, αλλά και με τα ερεθίσματα και τις επιρροές που δέχεται από τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του -οικογένεια, σχολείο, κοινωνία. 

3. Ομαλή / προβληματική συμπεριφορά 

Αν συγκρίνομε τη συμπεριφορά του Γιάννη και της Μαρίας, θα παρατηρήσουμε τα εξής : 

Η Μαρία, συμπεριφέρεται με τρόπο που δεν ενοχλεί ούτε τον εαυτό της ούτε τους άλλους. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί τη βοηθά να έχει καλές σχέσεις με όλους -συμμαθητές, οδηγούς, συνοδούς, δασκάλους, γονείς γείτονες κλπ, και να αισθάνεται η ίδια ευτυχισμένη. Η συμπεριφορά της Μαρίας είναι ομαλή.

Ο Γιάννης, με τον τρόπο που συμπεριφέρεται ενοχλεί τους συμμαθητές του, τους δασκάλους του και στενοχωρεί τους γονείς του. Η συμπεριφορά του Γιάννη ζημιώνει τον ίδιο και τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του και προκαλεί αρνητικά συναισθήματα στον ίδιο και στους άλλους -συμμαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς κλπ. Ο Γιάννης δεν μπορεί έτσι να έχει καλές σχέσεις με τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του, και ο ίδιος δεν μπορεί να αισθάνεται ευτυχισμένος. Η συμπεριφορά του Γιάννη είναι προβληματική. 

Μια συμπεριφορά είναι προβληματική ή διαταραγμένη ή ανεπιθύμητη, όταν ενοχλεί το ίδιο το παιδί ή τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του και προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα στο ίδιο ή στα πρόσωπα του περιβάλλοντός του(Καλαντζή-Αzizi, 1985).

Αν ο τρόπος που αντιδρά το παιδί στα διάφορα ερεθίσματα είναι σύμφωνος με τους κανόνες αναφοράς της κοινωνίας στην οποία ζει, τότε η συμπεριφορά του είναι ομαλή ή αποδεκτή. Αν ο τρόπος που αντιδρά είναι αντίθετος με τους κανόνες ζωής και τα κοινωνικά αυτονόητα, τότε η συμπεριφορά είναι προβληματική. 

4. Οι συνέπειες των προβλημάτων συμπεριφοράς 

Οι αρνητικές συνέπειες των προβλημάτων συμπεριφοράς στην εξέλιξή των παιδιών είναι μεγάλες. Συχνά αποτελούν αιτίες αποτυχίας στην προσωπική, στην κοινωνική, στην εκπαιδευτική τους ζωή, καθώς και στην ακαδημαϊκή και την επαγγελματική τους σταδιοδρομία αργότερα. Σε ακραίες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί άτομα με προβλήματα συμπεριφοράς στην παιδική και την νεανική ηλικία, τα οποία παρασύρθηκαν στο περιθώριο, με όλες τις αρνητικές παρενέργειες. Έρευνες που έχουν γίνει στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ έδειξαν, ότι ένα μεγάλο ποσοστό ατόμων, φυλακισμένων για εγκληματικές ενέργειες, στην παιδική και την νεανική τους ηλικία ήταν άτομα με προβλήματα μάθησης και κοινωνικής συμπεριφοράς. 

Αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε παιδί με προβλήματα συμπεριφοράς θα καταλήξει στη φυλακή. Πολλά παιδιά, με ήπια προβλήματα, αν δεν καταπιεστούν και δεν δεχτούν βάναυση συμπεριφορά από το περιβάλλον τους, καταφέρνουν να υπερβούν τις δυσκολίες τους και να επιτύχουν μια ομαλή προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση. Όμως, τα παιδιά με έντονα προβλήματα συμπεριφοράς, όταν δεν αντιμετωπίζονται έγκαιρα και σωστά, υποφέρουν από άγχος και αγωνία, δημιουργούν κακή αυτοϊδέα, και αποτυγχάνουν στην προσωπική, τη σχολική και την κοινωνική τους ζωή. 

Συχνά, τα παιδιά με έντονα προβλήματα συμπεριφοράς αντιμετωπίζουν ένα φαύλο κύκλο, που μπορεί να παρασταθεί ως εξής: 

Προβλήματα συμπεριφοράς 

Κριτική από το σχολείο και του γονείς 

Ανησυχία - Αγωνία - Άγχος 

Κακή αυτοϊδέα - αυτοεκτίμηση - αυτοσυναίσθημα 

Ευερεθιστικότητα 

Κακές σχέσεις με το περιβάλλον 

Απογοήτευση - αποδιοργάνωση 

Κακές σχολικές επιδόσεις - κακή διαγωγή 

Περισσότερη κριτική από το σχολείο και τους γονείς

Περισσότερη ευερεθιστικότητα και ένταση στα 

προβλήματα συμπεριφοράς

Χειρότερες επιδόσεις - και χειρότερη διαγωγή

Περισσότερη απογοήτευση και αποδιοργάνωση

Εγκατάλειψη του σχολείου 

5. Συνηθισμένα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών και των νέων 

Τα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών και των νέων διαφοροποιούνται ανάλογα με τις επιδράσεις που δέχονται, την ηλικία τους και τα ατομικά τους χαρακτηριστικά. Με μια γενική αναφορά μπορούμε να πούμε ότι τα πλέον συνηθισμένα προβλήματα είναι τα εξής : 

α. Στην προσχολική ηλικία. Προβλήματα τα οποία έχουν σχέση με την τήρηση των κανόνων ζωής στο σπίτι και στο σχολείο. Π.χ. το παιδί των τριών - πέντε ετών, παρουσιάζει υπερκινητικότητα, βασανίζει τη μαμά για να φάει το φαγητό του, βρέχεται και λερώνεται ενώ έχει υπερβεί την ηλικία που συνήθως τα παιδιά σταματούν να εμφανίζουν τέτοια συμπτώματα, κάνει ζημιές στο σπίτι, έχει διάφορες φοβίες, αρνείται να επικοινωνεί με πρόσωπα που δεν ξέρει, είναι ασυνήθιστα ερειστικό και τσακώνεται πολύ εύκολα με τα άλλα παιδιά, τα θέλει όλα δικά του και κάνει φασαρία όταν θέλει κάτι και δεν το παίρνει, δεν πειθαρχεί σε κανόνες και δεν εκτελεί οδηγίες που του δίδονται, κλπ. 

β. Στη σχολική ηλικία, 6-12 ετών περίπου. Συνεχίζει να παρουσιάζει συμπεριφορές σαν αυτές της προσχολικής ηλικίας και επιπλέον: Αρνείται να πάει στο σχολείο, εξακολουθεί να είναι προςκολλημένο στη μαμά, είναι πολύ φοβισμένο στην τάξη, στο διάλειμμα απομονώνεται και δεν παίζει με τα άλλα παιδιά, δεν τηρεί τους κανόνες της τάξης αλλά συμπεριφέρεται ανώριμα, αρπάζει τα πράγματα των άλλων παιδιών, βρίζει και δέρνει τα άλλα παιδιά, μιλάει άσχημα στους δασκάλους του, στους γονείς του και στους γείτονες, καταστρέφει πράγματα στο σχολείο και στο σπίτι, κάνει πολύ ανήσυχο ύπνο, ζηλεύει υπερβολικά τα μικρότερα αδέλφια του και τα βασανίζει, αρνείται να κάνει τις σχολικές του εργασίες στο σχολείο και στο σπίτι, αφαιρείται συχνά όταν εργάζεται στο σχολείο και στο σπίτι, χάνει συνέχεια τα πράγματά του, δεν έχει φίλους κλπ. 

γ. Σε μεγαλύτερες ηλικίες, 12-18 ετών περίπου. Στις ηλικίες αυτές τα προβλήματα συμπεριφοράς διαφοροποιούνται εντελώς από τα προβλήματα μικρότερων ηλικιών. Αρχίζοντας από την μικρότερη προς τη μεγαλύτερη ηλικία, τα παιδιά μπορούν να εμφανίζουν τάση για απομόνωση, ανυπακοή, περισσότερο δυναμικές και αντιδραστικές συμπεριφορές στις παραινέσεις των γονέων, αυθάδεια, αμφισβήτηση και απόρριψη των γονέων και των δασκάλων τους, άρνηση για συνεργασία, ετσιθελισμό και οχαδερφισμό, καταπάτηση των κανόνων καλής συμπεριφοράς στο σχολείο και στο σπίτι, σκασιαρχείο, αδικαιολόγητη απουσία από το σπίτι για πολλές ώρες, παραμέληση των σχολικών τους υποχρεώσεων και μειωμένες επιδόσεις στα μαθήματα, απειθαρχία στο σχολείο και στο σπίτι, και σε ακραίες περιπτώσεις εγκατάλειψη του σχολείου και χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών ουσιών. 

ΠΡΟΣΟΧΗ !

Δεν θα πρέπει οι γονείς να ανησυχήσουν ή να πανικοβληθούν με όλα αυτά που αναφέρονται παραπάνω. Πολλά από αυτά (π.χ. η αμφισβήτηση των ενηλίκων) παρατηρούνται στα περισσότερα παιδιά στην περίοδο της εφηβείας, αλλά είναι παροδικά. Οι γονείς πρέπει να ξέρουμε ότι: 

α. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει, τα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς υπολογίζονται μόνο σε 4 - 5% του μαθητικού πληθυσμού.

β. Σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει, ότι ένα παιδί που παρουσιάζει κάποια ή κάποιες από τις παραπάνω συμπεριφορές είναι παιδί με προβλήματα. Για να πούμε ότι έχει πρόβλημα, πρέπει η συμπεριφορά που εκδηλώνει να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά :

- Μεγάλη συχνότητα (δηλαδή να εμφανίζεται πολύ συχνά και όχι σπάνια).

 - Μεγάλη ένταση.

- Μεγάλη διάρκεια.

- Η συμπεριφορά να ακολουθείται και από άλλα συμπτώματα (π.χ. σημαντική πτώση της σχολικής επίδοσης).

- Να μην μπορεί να αντιμετωπιστεί χωρίς τη βοήθεια ειδικών.

γ. Σήμερα η επιστήμη της παιδαγωγικής και της ψυχολογίας έχει τόσο πολύ προχωρήσει, και έχουν διαμορφωθεί κατάλληλες μέθοδοι και τεχνικές, ώστε όλα τα προβλήματα συμπεριφοράς να είναι αντιμετωπίσιμα. Όλα τα προβλήματα μπορούν να λύνονται αν γίνεται συστηματική προσέγγιση και μελέτη των προβλημάτων και χρήση κατάλληλων τεχνικών, που ταιριάζουν στα επιμέρους προβλήματα και στο κάθε παιδί, με τη συνεργασία γονέων, εκπαιδευτικών και ειδικών συμβούλων.

Πηγή:dyslexia-goneis